ตาม พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ.2540 ได้สอดคล้องกับรัฐธรรมนูญ 2550 ในมาตรา 56 ที่ระบุว่า “บุคคลย่อมมีสิทธิได้รับทราบและเข้าถึงข้อมูลหรือข่าวสารสาธารณะในครอบครองของหน่วยราชการ หน่วยงานของรัฐ หรือราชการส่วนท้องถิ่น เว้นแต่การเปิดเผยข้อมูลหรือข่าวสารนั้นจะกระทบต่อความมั่นคงของรัฐ ความปลอดภัยของประชาชน หรือส่วนได้ส่วนเสียอันพึงได้รับความคุ้มครองของบุคคลอื่น หรือเป็นข้อมูลส่วนบุคคล ทั้งนี้ตามที่กฎหมายบัญญัติ”
จากบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญในมาตรา 56 เป็นสิทธิตามรัฐธรรมนูญที่ประชาชนสามารถรับรู้ข้อมูลข่าวสารจากภาครัฐได้ รัฐธรรมนูญในหลายฉบับของไทยที่ผ่านาก็ได้ระบุให้สิทธิของประชาชนที่สามารถรับรู้ข่าวสารทางภาครัฐได้ แต่จนถึงปัจจุบันนี้ประชาชนจำนวนมาก็ไม่ทราบหรือเข้าถึงสิทธิของตนเอง และก็พบว่าหลายโครงการของรัฐ ไม่ได้ให้ข้อมูลแก่ประชาชนในพื้นที่ซึ่งมีส่วนได้ส่วนเสียควรทราบ ก่อนดำเนินงานรวมไปถึงการลงทุนที่หากินกับทรัพยากรของท้องถิ่นไปทั่วแผ่นดินไทย จนเกิดความเสียหายแก่คนในพื้นที่จริงๆการใช้ พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารฯ จะช่วยให้ชาวบ้านมีความรู้อย่างเพียงพอ ที่จะคัดค้านตามสิทธิที่ตนมี อย่างไรก็ดีหลาย ๆ องค์กรได้มีการจัดเสวนาเพื่อกระตุ้นให้ประชาชนทุกคนได้รับรู้ว่า สามารถเข้าถึงข้อมูลข่าวสารของราชการได้ตามสิทธิของ พ.ร.บ.ข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ.2540 โดยใช้สิทธิยื่นขอดูข้อมูลจากหน่วยราชการ ในบางพื้นที่ส่วนราชการได้จัดเตรียมข้อมูลข่าวสารบางประเภทไว้ให้เข้าไปหาได้เลย เช่นการแปะป้ายประกาศตามบอร์ด มุมห้องสมุด หรือวิธีที่ง่ายที่สุดคือ อ่านในราชกิจจานุกเบกษาที่สามารถเข้าหาอ่านได้ในอินเทอร์เน็ต
ถ้าหากหน่วยงานของรัฐปฏิเสธการให้ข้อมูล ประชาชนสามารถติดต่อเจ้าหน้าที่ผู้รับผิดชอบโดยตรงทั้งด้วยเอกสารหรือวาจา ให้เวลาการพิจารณาเจ้าหน้าที่พอสมควร และติดตามทวงถาม ถ้าไม่คืบหน้าท่านขอพบผู้บังคับบัญชาตามลำดับหน่วยงานของรัฐแห่งนั้น อย่างไรก็ตามเมื่อทำทั้งหมดแล้วยังไม่มีผลให้ใช้สิทธิร้องเรียนต่อคณะกรรมการข้อมูลข่าวสารของราชการ โดยทำเป็นหนังสือถึง ประธานกรรมการข้อมูลข่าวสารของราชการ ส่งสำนักงานปลัดสำนักนายกรัฐมนตรี ทำเนียบรัฐบาล รหัสไปรษณีย์ 10300 แต่ข้อมูลข่าวสารบางอย่างที่รัฐเองมีข้อมูลลับที่ไม่สามารถเปิดเผยได้ อาทิ ข้อมูลที่อาจก่อให้เกิด ความเสียหายต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ ตามมาตรา 14 รวมทั้ง ข้อมูลข่าวสารของราชการที่มีลักษณะอย่างใดอย่างหนึ่ง ที่จะก่อให้เกิดความเสียหายต่อความมั่นคงของประเทศ หรือก่อให้เกิดอันตรายต่อชีวิตหรือความปลอดภัยของบุคคล รายงานการแพทย์ รวมทั้งข้อมูลการบังคับใช้กฎหมายเกี่ยวกับการฟ้องคดี การป้องกันการปราบปราม การทดสอบ การตรวจสอบ หรือการรู้แหล่งที่มาของข้อมูลข่าวสาร ตามมาตรา 15 เป็นต้น คำสั่งมิให้เปิดเผยข้อมูลข่าวสารของราชการจะกำหนดเงื่อนไขอย่างใดก็ได้ แต่ต้องระบุไว้ด้วยว่าเปิดเผยไม่ได้ เป็นข้อมูลข่าวสารประเภทใดและเพราะเหตุใด
หลายคนเคยสงสัย การคัดสำเนาเอกสารราชการมีความผิดหรือไม่ คำตอบคือไม่มีความผิด ถ้าเอกสารราชการฉบับนั้นเป็นแบบเปิดเผยได้ การขอสำเนาและขอรับรองสำเนาถูกต้องเป็นสิทธิประการหนึ่ง ตาม พรบ.ข้อมูลข่าวสาร พ.ศ.2540 มาตรา 9 และ มาตรา 11 โดยหน่วยงานของรัฐอาจวางหลักเกณฑ์เรียกค่าธรรมเนียมตามเหมาะสม เช่น การขอตรวจ คัดและรับรองสำเนาเกี่ยวกับทะเบียนทั่วไป
ทั้งนี้รัฐได้กำหนดประเภทข้อมูลข่าวสารที่ต้องจัดไว้ให้ประชาชนตรวจดู
1. ข้อมูลข่าวสารที่มีผลการพิจารณาที่มีผลโดยตรงต่อเอกชน คือหน่วยงานของรัฐต้องจัดให้มีข้อมูลข่าวสารเกี่ยวกับผลการพิจารณาโดยรวมความเห็นแย้ง คำสั่ง ให้ประชาชนตรวจดู ว่าผลการพิจารณานั้นมีความหนักแน่นเพียงใด
2.ข้อมูลข่าวสารที่เป็นนโยบาย การตีความตามแนวทางของหน่วยงานรัฐ เป็นสิ่งที่ประชาชนควรรู้ แม้ไม่เข้าข่ายกฎที่ต้องลงพิมพ์ในราชกิจจานุเบกษา แต่อาจมีผลต่อเอกชนในปัจจุบันก็ต้องนำมาจัดไว้ให้ประชาชนตรวจดู
3.ข้อมูลข่าวสารที่เป็นแผนงานโครงการ และงบประมาณ เอกสารงบประมาณ ตามมาตรา 9 (3) หน่วยงานของรัฐต้องจัดแผนงานโครงการและงบประมาณของปีที่กำลังดำเนินการอยู่ของหน่วยงานรัฐแห่งนั้นให้ประชาชนสามารถตรวจดู
4.คู่มือหรือคำสั่งเกี่ยวกับวิธีปฏิบัติงาน ของหน่วยงานที่ใช้อยู่ในปัจจุบัน เพื่อเป็นแนวทางในการปฏิบัติงาน แต่ถ้าคู่มือหรือคำสั่งใดเปิดเผยแล้วจะเกิดผลกระทบต่อความสำเร็จในงาน หน่วยงานรัฐนั้นมีสิทธิที่จะไม่เปิดเผยได้
5.สิ่งพิมพ์ที่อ้างอิงในราชกิจจานุเบกษา ข้อมูลที่แพร่หลายออกมาเป็นสิ่งพิมพ์แล้ว ไม่ต้องนำพิมพ์ลงในราชกิจจานุเบกษาอีกเพื่อลดความซ้ำซ้อน แต่บังคับให้มีสิ่งพิมพ์นั้นเพื่อความสะดวกในกรณีจักหาภายหลัง
6.สัญญาสำคัญของรัฐ.เพราะสัญญาในการดำเนินการใดๆของรัฐต้องไม่เป็นความลับ
7.มติคณะรัฐมนตรี คณะกรรมการแต่งตั้งโดยกฎหมายและคณะกรรมการที่แต่งตั้งโดยมติคณะรัฐมนตรี ซึ่งมติเหล่านี้มีความสำคัญที่ประชาชนควรได้รู้ กฎหมายเลยกำหนดให้จัดเป็นข้อมูลเปิดเผยต่อประชาชน และจะต้องระบุชื่อรายงาน ข้อมูลข่าวสารที่ใช้ในการพิจารณาด้วย
8.ข้อมูลข่าวสารอื่น คณะกรรมการข้อมูลข่าวสารของราชการกำหนดให้หน่วยงานของรัฐต้องจัดให้มีข่าวสารใดๆ ให้ประชาชนตรวจดูเพิ่มเติมได้
ถ้าคนไทยทุกคนสามารถเข้าใจสิทธิในการรับรู้ข้อมูลข่าวสารของราชการได้อย่างแท้จริงแล้วละก็ บ้านเมืองคงจะมีความโปร่งใส ลดการคอร์รัปชั่น และเป็นประเทศที่น่าเชื่อถือมากขึ้นในสายตาประชาคมโลกต่อไป.
